İkonalar

İKONALAR

Hıristiyan resim sanatında dini konulu betimlemelere ikona denir. Etimolojik olarak Grekçe “eikon”(benzemek, benzetmek) sözcüğünden türetilmiştir.Doğu Ortodoks kiliselerinde ikona, belli tekniklerle ahşap üzerine yapılan taşınabilir resimleri ifade eder.Kiliselerde, manastırlarda, martir(şehit)mezarlarında , evlerde özel olarak hazırlanmış nişlere yerleştirilen bu resimler imanlıların toplu ya da kişisel tapınmalarında kullanılır.

Ortodoks ikonaları iki grupta incelenmektedir.

1-İbadet İkonaları

Ortodoks Hıristiyanlıkta ibadet ikonaları olarak tanımlanan ikonalar, başta İsa, Meryem ve Yahya olmak üzere melekler ve azizlerden oluşmaktadır.İbadet ikonaları önemleri itibariyle ilk sırayı alan ikonalardır. İlk örneklerinin insan elinden çıkmadığına dair yerleşmiş olan kanaat bu ikonaların değerini arttırmaktadır.Bununla birlikte ibadet ikonaları, Ortodoks teolojisi ve litürjisiyle yakından ilişkilidir.

İsa ikonaları
Meryem ikonaları
Aziz ve Melek ikonaları
Kutsal aracılık (Deesis) ikonaları
Kutsal üçlük (Hagia Trias) ikonaları

İbadet ikonalarının başlıcalarıdır.
Ortodoks inancında ikonaların ortaya çıkışı Mesih İsa’nın yaşadığı döneme dayandırılır. Anlatıya göre, İsa’nın yüzünü sildiği keten bir beze sureti çıkar. Bu bez Edessa(Urfa) kralı Abgaros’a gönderilir. Hasta olan kral bu bez ile sağlığına kavuşur. Bezi tahtaya gerdirerek şehrin kapısındaki bir nişe yerleştirir. Daha sonra bu niş kapatılır.VI. yüzyılda Edessa baş episkoposu Evalios tarafından mucizevî bir şekilde bulunur.Ayrıca, İncil yazarı hekim Luka’nın da iyi bir ressam olduğu ve Meryem’in resmini yaptığı bilinmektedir. Bu ikonaların çeşitli mucizeler gerçekleştirdiğine inanılır.

İsa İkonaları

Ortodoks ibadet ikonalarının en üst mertebesinde kuşkusuz İsa ikonaları yer almaktadır. İsa ikonalarının dogmatik temeli Hagion Mandilion (kutsal Mendil)’e dayandırılır.
Elle yapılmadığına inanılan bu ilk tasvir ve onu takip eden mucizevî örnekler daha sonraki dönemlerde Bizans kilise tarihinde ikonaseverlerin, ikonaklastlara (ikona kırıcıları) karşı savunmalarında en önemli kanıtı teşkil etmiştir.İsa’nın fizyolojisine ait geleneksel kabul, Apokrif Lentulus kitabındaki tarifler esas alınarak şekillenmiştir.Vali Platus’un üst düzey bir memuru olan ve imparator Tiberius döneminde yirmi yıl konsüllük yaptığı bilinen Lentulus, yönetime yazdığı resmi bir raporda İsa ile ilgili gözlemlerini aktarmaktadır.

Burada şöyle demektedir:
“…bu zaman zarfında görünen ve hala hayatta olan bir adam-ki gerçekten bir insan olarak bahsedilebilirse-Mesih diye adlandırılmakta ve Iesus olarak bilinmektedir. Halk O’nun gerçek bir peygamber olduğunu söylüyor, öğrencileri O’na Tanrı’nın Oğlu diyorlar. O ölüleri diriltiyor, hastaları iyileştiriyor.

O orta boylu, mutedil ve hürmete şayan görünüşlü, saygıdeğer karakterde. Kestane rengi düz saçları kulaklarına ve oradan da aşağı doğru zarif bir şekilde inerek omuzlarının üzerine ortadan ikiye ayrılmış geniş lüleler şeklinde düşüyor.

Nasıralı tipinde muntazam ve açık alınlı, yüzü lekesiz, kırışıksız ve sıhhatli bir renkte burnu ve ağzı kusursuz, saçlarının renginde çok sık bir sakala sahip, tabii ve olgun bir bakışı, olağanüstü derecede etkileyici, azarladığında korkunç, öğüt verirken nazik ve etkili, iri mavi-gri gözleri olup, sık sık ağlayan ama asla kahkahayla gülmeyen, ağır başlı ve içten bir neşeye sahiptir. Tasvirinde dimdik ve muntazam durur.Konuşurken nazik ve mütevazidir.Öyle ki Mezmur 45’teki(…sen ademoğullarından daha güzelsin)peygamberlik sözü O’na uygundur…

Bizans ikonografisinde İsa tasvirleri O’nun İncil’de belirtilen özelliklerine ve sıfatlarına uygun olarak çeşitlilik göstermektedir. İsa dünyada kaldığı zamanlarda insan olarak yaptıklarıyla, hizmetinin kusursuzluğu ve itaatinin tamlığıyla ve dirilişten sonra Baba’nın krallık tacına sahip Oğul, göklerin yegâne kralı (Pantokrator),ruhların adil yargıcı ve baş kâhin unvanlarıyla resmedile gelmiştir.

İbadet amaçlı yapılan İsa ikonaları üç grupta toplanmaktadır:
Pantokrator Hristo (Evrenin hakimi İsa) (Resim 1)
Hagion Mandilion (Kutsal Mendil) (Resim 2)
Hristos Entronos (Taht üzerinde İsa) (Resim 3)

Meryem İkonaları

Ortodoks teolojisinde Meryem’in yeri çok özeldir. Ephesos(Efes) konsilinde Tanrı annesi (Theotokos)ilan edilen Meryem,inananların en büyük şefaatçisidir. Meryem kusursuz itaatiyle Tanrı’nın lütfunu kazanmış ve Kutsal Ruh’un gücünde bakire iken hamile kalmıştır. Meryem yardıma muhtaç olan herkesin dostu ve Konstantinopolis’in koruyucusudur.IV-V.yüzyıllarda Meryem’e müjde yortusu için Şair Romanos tarafından kaleme alınan Akathistos ilahisi daha sonra Ortodokslar tarafından çok önemli bir ain kitabı olmuştur.

Yirmi dört kıtadan oluşan bu ilahide,

· Gabriel, Meryem’e gebe kalacağını müjdeler
· Meryem bakire olduğunu belirtir
· Melek, Tanrı’nın her şeye kadir olduğunu ve bunu yapacağını söyler
· Meryem Kutsal Ruh’tan gebe kalır
· Meryem Elizabeth’i ziyaret eder ve anne karnında Yahya; İsa’yı selamlar
· Yusuf, Meryem’in hamile olduğundan kuşkulanır
· İsa doğar ve çobanlar O’na secde eder
· Mesih’in yıldızı kâhin krallara yol gösterir (epiphany)
· Krallar armağanlarını sunarlar ve Meryem’i överler
· Kâhin krallar geri dönerler
· Kutsal aile Mısır’a kaçar
· İsa Süleyman Mabedine takdim edilir
· Tanrı, İsa’da insan olarak ortaya çıkar
· İsa’nın yeryüzüne geliş amacı seçilmişleri kurtarmaktır
· Mesih hem Tanrı hem de insandır
· Bütün göksel melekler bu enkarnasyonu överler
· Meryem bilgeliğin kendisidir
· Tanrının insan olmasındaki amacı dünyanın kurtulmasıdır
· Meryem gereksinim duyan herkes için yegâne sığınaktır
· İlahiler İsa’nın yaptıklarını övmeye yetersiz kalır
· Meryem inananlara ışık olmuştur
· İsa, kendinden önce ve sonraki tüm seçilmişlerin günahlarına kefaret olmuştur
· Meryem Tanrı’nın yaşayan tapınağı olduğu için övülmelidir
· Meryem’e ilahiler sunulur

Meryem, İkonalarda yalnız olarak betimlenebildiği gibi, genellikle kucağında çocuk İsa ile betimlenmektedir.
Meryem İkonaları şu şekilde tasnif edilmektedir
Meryem ve çocuk İsa
Theotokos Entronos (Taht üzerinde oturan Meryem) (Resim 4)
Thrinodusa (Ağlayan Meryem) (Resim 5)

Çocuk İsa’lı Meryem ikonaları kendi aralarında çeşitli adlarla anılır
· Rodon To Amaranton (Solmayan gül Meryem) (Resim 6)
· Kazan Meryem’i (Resim 7)
· Hodigitria Meryem’i(Yol gösteren Meryem) (Resim 8)
· Panagia Eleusa Meryem’i (Resim 9)
· Panagia Galaktotrofura (Emziren Meryem) (Resim 10)

Bunlardan bazılarıdır.

Aziz ve Melek İkonaları

Ortodoks ve Katolik mezhebine bağlı Hristiyanlık anlayışında azizlere çok önemli bir yer verilir. Azizler, başta İsa Mesih’in havarileri olmak üzere yaşamlarını bütünüyle Tanrı’ya adamış, çeşitli mucizeler yapmış değerli insanlardır.Bu özel kimseler, Tanrı tarafından çeşitli armağanlarla kutsanmışlardır. Öne çıkan özellikleri sayesinde, yardıma muhtaç olanlara, hastalara, kederli olanlara, günah içinde olanlara destek olurlar ve onların esenliğe ulaşmasını sağlarlar

Tahsis ve takdis töreninden sonra ibadet aracısı olan Aziz ikonaları kiliselerde yerlerini alır.

Her azize ithaf edilmiş bir gün vardır. O gün geldiğinde kiliselerde ainler düzenlenir. Kişinin yaşamı ve yaptığı işlerden söz edilir. Tanrı’ya günahkâr ve zayıf insanlar için yalvarmaları istenir.

En çok ikonası yapılan azizler ve azizeler şunlardır:
Aziz Nikolas
Aziz Gregorius
Aziz Basileos
Aziz Konstantinos
Aziz Athanasius
Aziz Haralambos
Aziz Kosmas
Aziz Demetrius
Aziz Stephanos
Aziz Makarios
Aziz Demianos
Aziz Tomas
Aziz Hrisostomos
Aziz Spirido
Aziz Minas
Aziz Nikephoros
Aziz Iokovos
Azize Kyriaki
Azize Heleni
Azize Barbara
Azize Paraskevi

Azizlerin yanı sıra Kutsal Kitap’ta adı geçen meleklerin de figüre edildiğini görmekteyiz. Baş melek Mikhael, esin meleği Gabriel, Ortodoks ikonalarında çeşitli biçimlerde karşımıza çıkmaktadır. Melekler kanatlı olarak betimlenmektedirler.Genel olarak Baş melek Mikhael elinde tartısıyla ruhları tartarken, Gabriel’de Evangelismos (müjde) sahnesinde Meryem’le birlikte resmedilmiştir.

Deesis İkonaları (Kutsal Aracılık)

Kutsal aracılık ikonaları, ortodoks teolojisiyle yakından ilintili olan ibadet ikonalarıdır. Kutsal aracı olarak tanımlanan kişiler Meryem ve Yahya’dır.Meryem yeryüzünde İsa’ya en yakın insan olması, Yahya ise hem İsa’nın geleceğini bildirmesi hem de O’nu vaftiz etmesi nedeniyle inananların Tanrı önündeki baş şefaatçileridir.

Hagia Trias İkonaları (Teslis)

İbadet ikonaları kategorisinde değerlendirilen Kutsal Üçlük betimlemeleri, referanslarını Eski ve Yeni Antlaşmadan almaktadır.Tevrat’ta bahsi geçen Abraham’ın (İbrahim) üç konuğunu, ortodoks inancı Baba, Oğul ve Kutsal Ruh üçlemesinin bir tezahürü olarak görmektedir. Yeni Antlaşmada İsa’nın vaftizi sırasında Kutsal Ruh’un güvercin biçiminde inmesi ve göklerden gelen Baba Tanrı’nın sesi teslis sahnelerine dayanak teşkil etmektedir.Yine Metamorphosis (başkalaşım) ve Pentekost ‘ta (ellinci gün) da Kutsal üçlük bir arada değerlendirilmektedir.Elçisel İnanç Açıklamasında göğe yükseldikten sonra Baba Tanrı’nın sağına oturduğu belirtilen İsa, semavi tahtta Baba ve Kutsal Ruh’la otururken resmedilmiştir. (Resim 13)

II.BÖLÜM

2-Didaktik ve Tanımlayıcı İkonalar

Ortodoks ikonaları içerisinde ikinci gruba giren tanımlayıcı ve didaktik ikonalar, konusunu Tevrat, İncil ve Apokrif metinlerden alırlar.

Kilise takviminin önemli olayları ve Ortodoks yortularını da işaret eden bu ikonalar, imanlıları belli bir dini öz etrafında bütünleştirmeyi ve geliştirmeyi amaçlamaktadır.

Ayrıca, Eski Antlaşmada Tanrı’nın halkına verdiği vaatlerin yeni Antlaşmada gerçekleşmiş olduğu hakikati çerçevesinde güçlü bir sembolizmle bağlantılanan örnekler de mevcuttur.

Bunlar;
· Evangelismos Tis Theotoku (Gabriel’in Meryem’e müjdesi) (Resim 1)
Genesis (Doğum) (Resim 2)
Hipapanti (Mabede Takdim) (Resim 3)
Baptisis (Vaftiz (Resim 4)
Metamorphosis (Suretin Değişmesi) (Resim 5)
Yahya’nın başının kesilmesi (Resim 6)
Lazarus’un diriltilmesi (Resim 7)
Jerusalem’e giriş (Resim 8)
Stavrosis (Çarmıha Geriliş) (Resim 9)
Anastasis (Diriliş) (Resim 10)
Analipsis (Göğe yükseliş) (Resim 11)
Pentekosti (Ellinci gün. Kutsal Ruh’un inişi) (Resim 12)
Koimisis (Meryem’in ölümü) (Resim 13)

İkonaların Takdis ve Tahsisi

Ortodoks geleneğe göre yeni yapılan bir ikonanın ibadet aracısı olabilmesi için asgari kırk gün kilisede kalması daha sonra da bir tören ile hizmete atanması gerekir.Ancak bu işlemlerden geçen ikonalar ikonastasis bölümüne kabul edilebilir.İkonalar Ortodoks Hristiyanlar için ibadetin vazgeçilmez unsurlarıdır. İncil’den esinlenerek yapılan betimlemeler Katolik Hristiyanlar tarafından da benimsense de Ortodoksluktaki amaç başkadır.(Katolik teolojisi resmedilen kutsal kişi ve olayların didaktik yönüne işaret eder.)Tanrı ile insanlar arasında bir aracı olarak görülen ikonaların aynı zamanda Kutsal Ruh’u da içinde barındırdıklarına inanılır. İkonalara gösterilen saygı, Efkaristiya aininde Mesih’in eti ve kanına dönüşen ekmek ve şarabın biraz altındadır.Geleneğin ilk ikonayı Mesih İsa’nın yüzünü sildiği beze çıkan suretine dayandırması, ikonalara kutsal bir nitelik kazandırmıştır.

İkonastasiste Düzen ve Hiyerarşi

Ortodoks kiliselerinde ikonalar, ikonastasis adı verilen bölümde yer alır. İkonastasis iç altar ile cemaatin bulunduğu alan arasında kalan bölmedir. Rum Ortodoks kiliselerinde genellikle iki katlı olmakla birlikte Rus Ortodoks kiliselerinde üç kata kadar çıkmaktadır.

Alt sıraya büyük ikonalar yerleştirilirken üst sıralar boyutça daha küçük olanlara tahsis edilmiştir.

Çoğunlukla üç kapısı olan ikonastasis bölümü ruhsal âlemle maddi âlem arasındaki sınırı ve yeryüzü krallığı ile gökyüzü krallığı arasındaki geçişi sembolize eder.İkonastasiste yer alan ikonalar belirli bir düzen ve hiyerarşiye göre sıralanır.İlk grupta; Başta İsa, kutsal aracılar Meryem ve Öncü Yahya, melekler ve azizlerden oluşan ibadet ikonaları, ikinci sırada ise konusunu Kutsal Kitap ve Apokrif metinlerden alan tanımlayıcı ve didaktik ikonalar yer almaktadır. (Resim 14)

İkona Yapım Teknikleri

İkona yapımında sert bir ağaç (selvi, gürgen, ceviz) tercih edilir.
Yekpare ve düz bir plakanın üzerine kat kat tutkal sürülür. Tutkal sertleştikten sonra perdahlanır. Böylece boyamaya elverişli düz bir yüzey elde edilmiş olur.Çoğu zaman tutkalla birlikte tahtanın üzerine keten bir bez yapıştırılır ve daha sonra alçı ile sıvanır. Hazırlanan yüzeye kalemle figürün ana hatları çizilir. Boya olarak yumurta sarısı, sirke ve toz boyaların karışımı kullanılır. Resim tamamlandıktan sonra vernik ile cilalanır. İkonalar tek bir sanatçı tarafından yapılabildiği gibi birkaç sanatçının birlikte çalışmasıyla da yapılabilir.XVII. yüzyıldan sonra yaygınlaşmaya başlayan bu uygulamada sanatçıların en yetenekli oldukları alanlar kullanılmak istenmiştir.İkonaların hammaddesinin ahşam olması, önlerinde mum ve buhur yakılması kolay yıpranmasına neden olmaktadır. Bu nedenle verniklerinin yenilenmesi ve yıpranan yerlerinin restore edilmesi gerekmektedir.Bazı ikonaların koruma amacıyla hayır sahipleri tarafından gümüş ile kaplandığı gözlemlenmektedir. Sıklıkla Rus ikonalarında görülen bu teknik ikonayı korumaktan uzaktır.

Betimleme

İkonalardaki betimlemeler sanatçının sınırsız hayal gücüne dayanmaz. Sinaksarion adı verilen kitaplarda her şahsın nasıl betimlenmesi gerektiği tarif edilmiştir. Sanatçılar bu kurala uymak zorundadır.

İkona üzerindeki yazılar resim tamamlanıp boyası kuruduktan sonra yazılır.
Resimler iki boyutlu ve doğaya aykırıdır. Perspektif ve derinlik yoktur. Bu uygulama Ortodoks teolojisinden kaynaklanmaktadır. Çünkü teolojinin savunduğu olgu, insanların resmin kendisine değil onu sembolize eden kişi ya da kişilere odaklanmaları gerekliliği üzerindedir.

İkona yapmak Ortodoks inancına göre bir ibadettir. Ve bunu yapabilen insanlar özel insanlardır.Ressam papazlar ikona yapımı öncesi kendilerini duaya, oruca ve tövbeye adarlar. Ayrıca ikonada kullanılacak malzemeleri de kutsarlar.Sanatçı burada aracıdır. Çünkü inanca göre Tanrı, ikona sanatçısı vasıtasıyla kendini açıklamaktadır.

Kaynakça:
1-Ayasofya Müzesi İkonalar Katalogu-Yılmaz Nilay
2-Bizans’ta Sanat ve Ritüel-Akyürek Engin
3-Ortodoks İkonaları-Akkaya Tayfun
4-Halep ve İskenderun Rum Ortodoks Metropolitliği-Pazar Bülteni
5-The History of Christianity –Oxford England
6-Akathistos Hymn
7-Kitab-ı Mukaddes