Anadolu Selçukluları, ulaşımı kolaylaştırmak, yol güvenliğini sağlamak, ticareti yaygınlaştırmak ve ekonomik yaşamı güçlendirmek için kervansaraylar yapmışlardır. Han veya sultan han denilen bu kervansarayların başlıca işlevi, yolcuların konaklama ve temel gereksinimlerini karşılamaktır.
Ticaretin devlet ekonomisindeki önemini bilen devlet adamları tarafından büyük ticaret yolları üzerinde 30-40 km’lik aralıklarla yaptırılan bu kervansaraylar, savaş zamanlarında savunma amacıyla da kullanılmışlardır.
Anadolu Türk mimarisinde önemli birer sanat ve mimarlık anıtı olan bu yapılar; plan, form ve süsleme açısından Karahanlı, Gazneli ve Büyük Selçukluların yaptıkları ribatların daha gelişmiş biçimidir.
Anadolu Selçuklu sultanları ve onların vezirleri tarafından yaptırılan kervansaraylar; anıtsallıkları, planları ve süsleme düzenleri açısından dikkat çekicidir.
Portallerinde taş işçiliğinin en güzel örnekleri görülen bu kervansarayların tümü kesme taştan yapılmıştır (Resim 66).
Plan olarak birbirinden farklı tiplerde yapılan kervansarayların bazılarında mescitler de yapılmıştır. Bu mescitlerin en güzel örnekleri, avluların ortasında dört yüksek sivri kemer üzerinde kurulmuş bulunan köşk mescitlerdir (Resim 67). Ayrıca bütün kervansaraylarda çeşitli toplumsal gereksinimlerin (kütüphane, hamam, veteriner, doktor, tamirci vb.) karşılandığı bölümler de vardır.
Anadolu Selçuklu kervansarayları üç tipte yapılırdı. Bunlar; avlulu, kapalı ve ikisinin birleşmesinden oluşan karma tiplerdir.
a. Avlulu Tip Kervansaraylar
Dikdörtgen bir avlu ve bu avluya açılan odalardan oluşur. Bu tip kervansaraylarda anıtsal bir portalden hole girilir, holden de avluya çıkılır. Avlunun üzeri açıktır.
Hol, bir yapıda odaların açıldığı geniş mekâna verilen addır.
Evdir Han (1214-1218): Antalya – İsparta yolu üzerinde I. İzzeddin Keykâvus tarafından yaptırılmıştır. Yazlık olarak yapılan kervansarayın, sivri kemerli bir taç kapısı vardır. Kapıdan hole, oradan da avluya geçilir. Avlunun etrafında sivri kemerli revaklar vardır. Revakların arkasında çeşitli gereksinimleri karşılayacak odalar bulunur (Plan 25).
Bu tipte yapılan diğer bir kervansaray da Antalya – İsparta yolundaki Kırkgöz Han’dır.
b. Kapalı Tip Kervansaraylar
Kışlık olarak yapılan bu kervansarayların anıtsal bir giriş kapısı vardır. Düz olarak yapılan dış duvarlar payandalarla desteklenmiştir. Uzunlamasına gelişen iç bölüm genellikle sütun veya ayak sıralarıyla sahınlara ayrılır.
Payanda, bir duvarı desteklemek ya da güçlendirmek için kullanılan destektir.
İğdır Han (XIII. yüzyıl): Oldukça büyük, avlusuz, kapalı tipte yapılan bir kervansaraydır. Üç sahınlı, tonozla örtülü bir holden, üç sahınlı hanın içine girilir. Yapının taş kaplamalı kalın duvarlarını, yarım silindirik on kule desteklemektedir.
Taştan yapılan hanın en süslü bölümü, şişkin sivri kemerli portalidir.
Kapalı tip kervansaraylara örnek olarak Antalya – Alanya yolundaki Şerafzâ Han, Amasya – Tokat yolundaki Ezinepazar Hanı, Alanya’daki Alara Han ve Aksaray – Kayseri yolundaki Öresun Han verilebilir.
c. Avlulu, Kapalı (Karma) Tip Kervansaraylar
Oldukça büyük olarak yapılan bu kervansaraylar, her iki tipin birleşmesinden oluşmuştur. Hem yazın hem kışın hizmet veren bu kervansaraylar genellikle “sultan han” olarak yapılmıştır.
Bu yapılar kare veya dikdörtgen bir avlunun etrafında sıralanan odalarla bir holden oluşmaktadır. Hem avlulu bölümün hem de kapalı bölümün ayrı ayrı kapısı vardır.
Sultan Han (1232-1236): Kayseri – Sivas yolu üzerinde İ. Alaeddin Keykubat tarafından yaptırılmıştır. Çeşitli biçimlerde yapılan kulelerle desteklenen kalın duvarlar, yapıya bir kale görünümü vermektedir.
Hanın giriş kapısından iki yönden revakla çevrili bir avluya girilir. Sağdaki revaklı bölüm arabalar ve hayvanlar içindir. Sol tarafta ise odalar ve bir hamam vardır. Giriş kapısının iki yanında bekçi ve yönetici odaları bulunur.
Güneyde yolcuların konakladığı ve eşyalarının konulduğu büyük bir salon vardır. Salona sivri kemerli bir kapıdan girilir. Sütunlarla üç bölüme ayrılan salonun üzerinde aydınlatma fenerli bir kubbe vardır.
Sultan Han’ın avlusunun ortasında kemerlerle yükseltilmiş bir köşk mescit bulunmaktadır.
Karma tip kervansarayların diğer örnekleri arasında Konya – Beyşehir yolundaki Altına-pa Han, Afyon – Akşehir yolundaki Çay Han, Konya – Aksaray yolundaki Zazadin Han ve Aksaray – Kayseri yolundaki Ağzıkara Han sayılabilir.
YORUMLAR:
0 comments: