Rubik Küpü (Zeka küpü)

Rubik Küpü, Zekâ Küpü ya da Sabır Küpü olarak adlandırlan bu mekanik bulmaca; 1974 yılında Macar heykeltıraş ve mimar Ernõ Rubik tarafından icat edilmiştir. Rubik Küpü, pek çok dilde bu isimle anılmaktadır. Ancak bazı dillerde farklı şekilde bilinmektedir. Örneğin İbranicede “Macar Küpü” olarak bilinir.

Hareketli yüzeylerden oluşan ve çoğunlukla plastikten yapılan Rubik Küpü, 2x2x2 ’lik Mini Rubik Küp, 3x3x3 ’lük Standart Rubik Küp, 4x4x4 ’lük Rubik’in İntikamı ve 5x5x5 ’lik Profesörün Küpü isimleri ile başlıca dört şekilde piyasaya sürülmüştür. Bunların dışında 6x6x6 ve 7x7x7’lik küpler de hâlihazırda üretilmektedir.

Rubik Küpü olarak bilinen standart 3x3x3 ’lük modelin her yüzünde 9 kare olmak üzere alanı toplam 54 karedir ve hacmi “ortadaki görünmeyen küp hariç” 26 birim küp’tür. Yüzeyindeki kareler genel olarak altı farklı renk ile etiketlenmiştir. Bulmaca çözüldüğünde küpün her yüzü tek renkten oluşur.

Yaratıcısı tarafından ilk olarak “Sihirli Küp” adı verilen bulmacaya 1980 yılında “Rubik Küpü” adı verildi ve aynı yılın Mayıs ayında tüm dünyada dağıtımına başlandı. 2007 yılına kadar 300 milyon adet satıldığı ve dünyanın en çok satılan oyuncağı olduğu söylenir.

RUBİK KÜPÜ’NÜN İCADI

1970 yılının Mart ayında Larry Nichols 2x2x2 bir yapboz hazırladı ve ürünü için Kanada patenti, 11 Nisan 1972’de de ABD patentini aldı. 9 Nisan 1970’te Frank Fox “Küresel 3x3x3” ürününü tescillettirdi. 16 Ocak 1974’te İngiltere’den patent aldı.

Ancak günümüzde bilinen ve kullanılan Rubik Küpü, geometri ve üç boyutlu şekillerle ilgilenen Macar heykeltıraş ve mimarlık profesörü Ernõ Rubik tarafından 1974 yılında icat edildi. 1975 yılında HU170062 numaralı Macar patentini alan Rubik, uluslararası patent için başvuruda bulunmadı. İlk deneme üretimi 1977’nin sonlarına doğru yapılan küp, Budapeşte’de oyuncakçılara dağıtıldı.

Macaristan’da popülerliği artan küp ile Küp ile Batılı bilimadamları da ilgilenmeye başladı. 1979 yılında “Ideal Toys” ile uluslararası pazara çıkarılması konusunda anlaşmaya varıldı ve 1980’lerin başlarında Londra, New York, Nürnberg ve Paris’te yapılan oyuncak fuarlarında uluslararası sahneye çıkarıldı.

Kısa bir süre için üretimine ara verilerek, Batı dünyasının güvenlik ve paketleme yönetmeliklerine uyumu sağlandı. Ideal Toys, hafifletilen küpe yeni bir isim koymaya karar verdi. “Gordiyon düğümü” ve “İnka altını” isimleri düşünüldükten sonra “Rubik’s Cube” (Rubik’in Küpü) adında karar kılındı ve ilk parti Macaristan’dan 1980 Mayıs ayında ihraç edildi. Başlangıçta ortaya çıkan arz yetersizliği nedeniyle kısa sürede birçok ucuz taklit ortaya çıktı. 1984 yılında Ideal Toys Larry Nichols’ın US3655201 no. lu patentine karşı açtığı davayı kaybetti. Japonya’da ise Sabır Küpü için patent alma prosedürü işlerken Terutoshi Ishigi benzer bir mekanizma için JP55-8192 no. lu Japon patentini aldı. (Ishigi’nin bağımsız olarak aynı icadı yaptığı kabul edilir.)

RUBİK KÜPÜ’NÜN YAYGINLAŞMASI

1980’den 1982’ye kadar yüz milyonun üzerinde Rubik Küpü satıldı ve küp 1980 ve 1981 yıllarında Britanya Oyuncak Perakendecileri’nce verilen Yılın Oyuncağı ödülünü kazandı. Sabır Küpü piyasaya çıktıktan kısa süre sonra benzer birçok oyuncak hem Rubik hem de başkaları tarafından piyasaya sürülmüştür. Bunların arasında 2x2x2, 4x4x4 ve 5x5x5 tipleri ile birlikte Piramit adı verilen dört yüzlü tipi de bulunmaktadır.

2005 Mayıs ayında Yunan Panagiotis Verdes, 6x6x6 ’lık Sabır Küpünü çözdü ve 23 Mayıs 2006’da Sabır Küpü çözme konusunda dünya şampiyonluğu olan Frank Morris bu yeni küpü denedi. Daha önce 3x3x3 ’ü 15 saniyede, 4x4x4 ’ü 1 dakika 10 saniyede ve 5x5x5 ’i 2 dakikada çözen Morris, 6x6x6 ’yı 5 dakika 37 saniyede çözdü. Ardından Temmuz 2006’da Verdes 7x7x7 ’lik küpü çözdü ve Frank Morris’in bu küpü denerken çekilen video görüntüsü 27 Ekim 2006’da İnternet üzerinde yayımlandı.

1994 yılında, Melinda Green, Don Hatch ve Jay Berkenilt, Java ile “MagicCube4D” olarak adlandırdıkları 3x3x3x3 ’lü 4 boyutlu Rubik Küpü modeli yarattılar. Daha fazla olasılık barındırması nedeniyle 2007 Ocak ayına kadar sadece 55 kişi bu küpü çözebildi. 2006 yılında ise Roice Nelson ve Charlie Nevill bu kez 3x3x3x3x3 ’lü ve 5 boyutlu bir küp yarattılar. Ocak 2007 yılına kadar bu küpü yalnızca 7 kişi çözebildi.

1981’de İngiltere’den on iki yaşındaki Patrick Bossert “You Can Do the Cube” (Küpü Siz de Yapabilirsiniz) (ISBN 0-14-031483-0) adındaki kendi çözüm kitabını yayımladı. Bu kitap on yedi baskıyla dünya üzerinde 1,5 milyon adet satıldı ve hem The Times’ın hem de The New York Times’ın en çok satan kitaplar listesine girdi.

Kübik bulmacanın en çok ilgi topladığı dönemlerde renkli etiketler de satışa sunulmuştu. Bu etiketleri kullanarak küpü çözemeyip düş kırıklığına uğrayan ya da sabırsız küp sahipleri, sabır küplerini ilk hâline getirebiliyordu.

3x3x3 ’lük özgün modelin otuzuncu yıldönümü olan 2010 yılında, tahtadan yapılan ve aynı özgün model gibi işlevsel bir modelin piyasaya çıkarılmasıyla kutlandı. Bu tahta küp, Ernõ Rubik’in 1974 yılında küpün ilk prototipini tahtadan yapmasından esinlenerek üretilmiştir.

RUBİK KÜPÜ’NÜN ÇALIŞMA PRENSİBİ

Standart küpün her kenarı yaklaşık 5,7 cm’dir. Bulmaca yüzeyindeki 26 küpçükten oluşur. Ancak her yüzün orta küpçüğü aslında merkez mekanizmaya bağlı kare bir yüzeyden ibarettir. Bu mekanizma diğer parçaların girebileceği ve hareket edebileceği temeli oluşturur. Yani küp aslında kesişen üç eksende altı orta kareyi tutan bir merkez parça ve bu merkez parçanın üzerine takılan ve üzerinde dönebilen 20 küçük plastik parçadan oluşmaktadır. Küpü kolayca parçalarına ayırmak mümkündür. Bunun için genellikle bir kenarı 45° açıyla döndürüp, köşedeki küpçüğü hafifçe zorlayarak orta küpçükten ayırmak yeterli olmaktadır. Ancak dikkat edilmezse köşe küpçüğü zorlarken ortadaki mekanizma da kırılabilir. Yani küpü parçalarına ayırıp sonra tekrar birleştirmek mümkündür.

İki tarafında farklı renk olan 12 kenar parça ve üç tarafında farklı renk olan 8 köşe parça vardır. Her parçanın kendine özgü bir renk kombinasyonu vardır ama tüm olası kombinasyonlar mevcut değildir. Örneğin eğer beyaz ve sarı renkler karşıt yüzlerde ise hem beyaz hem de sarı renk içeren köşe parça yoktur. Bu küpçüklerin birbirlerine olan görece konumlarını değiştirmek için küpün dış üçte bir bölümünü 90°, 180° ya da 270° çevirmek yeterli olur. Ancak bulmacanın çözülmüş hâlinde, renkli yüzlerin birbirlerine göre konumları sabittir.

Orijinal küplerde renkler şöyle dağılmıştır : Kırmızı karşısında turuncu, sarı karşısında beyaz ve yeşil karşısında mavi. Ancak sarı karşısında yeşil ve mavi karşısında beyaz olan farklı kombinasyonlara da rastlanır.

RUBİK KÜPÜ ÇÖZÜM YÖNTEMLERİ

Birbirinden bağımsız olarak Rubik Küpü’nün birçok çözüm yöntemi bulunmuştur. Bunların içinde en popüler olan yöntem David Singmaster tarafından geliştirilmiş ve 1980 yılında Notes on Rubik’s Magic Cube (Rubik’in Sihirli Küpü Üzerine Notlar) adlı kitapta yayımlanmıştır. Bu çözümde küp seviye seviye çözülüyordu. Önce üst seviye, sonra orta, en sonra da alt seviye çözülüyordu. Diğer çözümler, “önce köşeler” yöntemi ile birlikte birçok farklı yöntemin kombinasyonundan oluşuyordu.

Rubik Küpü’nü olabildiğince hızlı çözebilmek için hızlı küp çözüm yöntemleri de geliştirildi. En yaygın hızlı küp çözüm yöntemi olan Fridrich Yöntemi, Jessica Fridrich tarafından geliştirilmiştir. Bilinen bir başka yöntem de Lars Petrus tarafından geliştirilmiştir.

Küp çözümleri genel olarak bir algoritmadan oluşur. Bu algoritmalar da belirli bir amaca yönelik yapılan döndürme hareketleridir. Örneğin bir algoritma diğer tüm küpçükleri yerinde bırakırken yalnızca üç köşe küpçüğün yerini değiştirir. Bu algoritmalar bulmacanın o andaki hâline göre belirlenmiş bir sırayla uygulanır.